Sus Vielha e Mijaran
INFORMACION
Eth parçan dera Val d’Aran ei plaçat en Pirenèu centrau e a era particularitat d’èster ua val de vessant atlantica. Eth sòn arriu principau ei eth Garona, que se daurís pas pes tèrres d’Aquitània entà desaiguar en Bordèu (França).
Era val a ua extension de 620Km2. e eth 30% deth sòn terrador ei per dessús des 2000 m. de nautada. Limite ath nòrd damb França (Arièja), ath sud damb era Alta Ribagorça e Aragon, e ar èst damb eth Pallars Sobirà, e ar oèst, de nau, damb Aragon (Benasc) e França (Nauta Garona).
Es montanhes dera val formen ua barrèra naturau condicionant era sua climatologia e isolament, d’aquiu, era inexisténcia, durant sègles, de vies faciles entà Catalonha e Aragon. Açò explique qu’aguest terrador sigue fòrça vinculat, de forma naturau, seguint eth cors der arriu, a tèrres gascones e age ua lengua e cultura occitana e que, per tot açò, presente clares diferéncies damb d’autes vals catalanes, tant en aspècte fisic com en uman.
- Altitud: 992 msnm
- Superficie: 211,41 km²
- Población: 5.636 hab. (2010)
- 26,66 hab./km²
ISTÒRIA
Pera sua situacion e comunicacions naturaus, era Val d’Aran ei un terrador de caracteristiques gascones, damb un poblament miei celta miei basc, com a demostrat era sua toponímia e es trobalhes arqueologiques hètes ena val e en sòn entorn.
Entà trapar referéncies istoriques dera Val, auem de remontar-mos ath sègle III, quan Polibi, istoriador roman, da referéncies d’ua tribu pirenenca nomentada "Arenosis". En an 76 abantes de J.C., eth gran Pompeyo annexione entà Roma era Nauta Val deth Garona damb caplòc en St. Bertran de Comenges.
Durant eth sègle X era Val pertanhec ath Comtat de Comenges enquia arribar en an 1175 quan Alfons II d’Aragon assegure era proteccion o annexion dera Val d’Aran damb eth tractat d’Emparança. En an 1192 i a referéncies deth bastiment der espitau de Vielha entà dar arrecèrs as viatgèrs.
Damb era arribada de Jaume I eth Conquistador se produsic ua fòrta influéncia dera corona d’Aragon ena Val e assegure as aranesi proteccion e dret reau damb eth tractat de Corbeil (1258) damb era monarquia francesa, autanplan eth rei Jaume arribe a passar quauqui dies ena Val (1265) durant es quaus concedís as aranesi eth privilègi de liure trànsit.
Comencen es invasions; er an 1283 es tropes franceses conquisten era Val enquiar an 1312; dempús d’ua longa pugna diplomatica es produsís un referendum istoric popular entara istòria dera Val d’Aran: es aranesi, per plan majoria, desiren era sua reincorporacion ara corona d’Aragon. En agraïment, eth rei Jaume II damb data 26-9-1313, les concedís eth privilègi dera "QUERIMÒNIA", carta jurídica fondamentau tara vida aranesa durant 500 ans.
Arribam en reiaume de Felip V que non includís era Val en Decrèt de Naua Planta peth quau se suprimissen toti es furs catalans (1716) e autanplan dispense ara Val der us deth Papèr Sagerat. Part dera invasion napoleonica se produsic peth pòrt de Vielha (1810) e Napoleon incorpòre era Val laguens deth Departament francés dera "Haute Garonne" e ei retornat ara corona espanhòla durant eth reiaume en França de Loís XVIII (1815).
Era construccion deth tunèl de Vielha, d’excepcionau envergadura en aquera epòca, forme part, sense cap dubte, dera istòria dera Val, territòri que durant longui periòdes iuernaus demoraue incomunicat dera rèsta d’Espanha. En an 1832 enginhèrs francesi projècten eth prumèr tunèl que non siguec inaugurat enquiar an 1948 recebent era circulacion normau er an 1965 e actuaument en procès de modernizacion.
Ena actualitat, damb era autonomia de Catalonha, era Generalitat tornèc es privilègis e furs artenhudi pes aranesi. Atau, damb era eleccion d’un sindic, representant dera Val en parlament catalan e era oficializacion dera lengua aranesa, se mèrque de forma ben clara era significacion dera importància dera Val d’Aran.
CLIMA
Era originalitat deth clima dera Val d’Aran ei essenciaument determinada per dus factors: era latitud e eth relèu. Eth clima aranés ei de tipe atlantic, per hèt qu’era val recep de plen es vents provinents der Ocean Atlantic.
En generau, era climatologia dera val ei mès umida e heireda. Eth hèt qu’es precipitacions siguen mès abondoses e qu’en iuèrn era quantitat de nhèu sigue mès grana e de mès optima qualitat, pes baishes temperatures que s’acostumen a registrar, en tot qu’en estiu se pòt gaudir d’ua natura fresca e exuberanta.
